exilium, -i (s.n.)

1. esilio (Conte), allontanamento dalla patria. 
De vulg. I vi 3 Nos autem, cui mundus est patria velut piscibus equor, quanquam Sarnum biberimus ante dentes et Florentiam adeo diligamus ut, quia dileximus, exilium patiamur iniuste, rationi magis quam sensui spatulas nostri iudicii podiamus.
De vulg. I xvii 6 Quantum vero suos familiares gloriosos efficiat, nos ipsi novimus, qui huius dulcedine glorie nostrum exilium postergamus.
De vulg. II vi 4 Sed non minoris difficultatis accedit discretio priusquam quam querimus actingamus, videlicet urbanitate plenissimam. Sunt etenim gradus constructionum quamplures: videlicet insipidus, qui est rudium, ut "Petrus amat multum dominam Bertam”; est et pure sapidus, qui est rigidorum scolarium vel magistrorum, ut "Piget me cunctis pietate maiorem, quicunque in exilio tabescentes patriam tantum sompniando revisunt“; est et sapidus et venustus, qui est quorundam superficietenus rethoricam aurientium, ut "Laudabilis discretio marchionis Estensis, et sua magnificentia preparata, cunctis illum facit esse dilectum “; est et sapidus et venustus etiam et excelsus, qui est dictatorum illustrium, ut "Eiecta maxima parte florum de sinu tuo, Florentia, nequicquam Trinacriam Totila secundus adivit“.
Ep. II 8 Ego autem, preter hec, me vestrum vestre discretioni excuso de absentia lacrimosis exequiis; quia nec negligentia neve ingratitudo me tenuit, sed inopina paupertas quam fecit exilium.
Ep. IV 4 Nam sicut diurnis coruscationibus illico succedunt tonitrua, sic inspecta flamma pulcritudinis huius, Amor terribilis et imperiosus me tenuit. Atque hic ferox, tanquam dominus pulsus a patria post longum exilium sola in sua repatrians, quicquid eius contrarium fuerat intra me, vel occidit vel expulit vel ligavit.
Ep. VI 17 Et si presaga mens mea non fallitur, sic signis veridicis sicut inexpugnabilibus argumentis instructa prenuntians, urbem diutino merore confectam in manus alienorum tradi finaliter, plurima vestri parte seu nece seu captivitate deperdita, perpessuri exilium pauci cum fletu cernetis.
Ep. XII 6 Estne ista revocatio gratiosa qua Dantes Alagherii revocatur ad patriam, per trilustrium fere perpessus exilium
Mon. II v 8 De personis autem singularibus compendiose progrediar. Nunquid non bonum comune intendisse dicendi sunt qui sudore, qui paupertate, qui exilio, qui filiorum orbatione, qui amissione membrorum, qui denique animarum oblatione bonum publicum exaugere conati sunt?
Mon. II v 12 Nunquid non preferendi leges propriis commodis memorabile nobis exemplar Camillus fuit qui, secundum Livium, dampnatus exilio, postquam patriam liberavit obsessam, spolia etiam romana Rome restituit, universo populo reclamante, ab urbe sancta discessit, nec ante reversus est quam sibi repatriandi licentia de auctoritate senatus allata est?
Mon. III xi 3 Nam si sic, eodem modo auctoritas Ecclesie probaretur dependere ab Imperatore, postquam Octo imperator Leonem papam restituit et Benedictum deposuit, necnon in exilium in Saxoniam duxit.

De vulg. 3
Ep. 4
Mon. 3

exilium, De vulg. I vi 3; I xviii 6; Ep. II 8; IV 4; VI 17; XII 6, Mon. III xi 3
exilio, De vulg. II vi 4; Mon. II v 8; II v 12
-

Nella Roma antica con il termine exilium si intendeva ogni forma di allontanamento dalla patria, incluso l’allontanamento volontario. Nella tarda età repubblicana entrò nella prassi giudiziaria lo ius exilii, ossia un beneficio con cui l'imputato evitava la pena capitale e si auto-esiliava abbandonando Roma. L’exilium dunque non era una pena ma un diritto sancito dalla legge (cfr. Cic. Caecin. 34, 10 in Corrispondenze). Solo in epoca imperiale divenne una pena prevista dalla norma giuridica che si articolava in tre formule diverse: l’interdictio aqua et igni, che consisteva nell’allontanamento definitivo dal suolo romano con la perdita della civitas; la deportatio in insulam, in cui l’allontanamento poteva essere temporaneo, ma l’esule perdeva comunque la cittadinanza romana e subiva la confisca dei beni totale o parziale; la relegatio in insulam, punizione più lieve che comportava l’allontanamento coatto ma non la perdita dello status civitatis, né la confisca dei beni, né la possibilità di rientro (cfr. Corrispondenze e Ferrara, Tra pena giuridica e diritto morale, pp. 53-54). Isidoro (che inserisce la spiegazione di exilium nel capitolo De poenis in legibus constitutis) e Papia conoscono la deportatio e la relegatio, ma non l’interdictio, espressione che già a partire dalla dinastia dei Severi venne progressivamente abbondanata. Uguccione, sebbene non dedichi al lemma una trattazione specifica, elenca l'exilium tra le otto tipologie di pena previste dalle leggi e utilizza la formula mittere in exilium per spiegare il verbo relegare, citando come illustre esempio di relegatus Ovidio.

L’istituto del bando mediev., invece, estraneo al mondo romano, traeva origine dall’antico diritto dei popoli germanici, dal quale fu mutuato nella legislazione statutaria dell’Italia comunale. Il bannum, ossia l'esclusione dalla civitas, intesa nel doppio significato di città e di diritto di cittadinanza, comportava la perdita dei diritti di residenza e di protezione giuridica della persona e dei suoi beni e costituiva il principale meccanismo previsto dai legislatori comunali per punire gli attacchi avanzati nei confronti dell’autorità e dell’indirizzo politico dominante (cfr. bannitus in VDLMilani, L’esclusione dal Comune; Ricciardelli, Confini e bandi). 

D. utilizza il termine exilium con il signif. tecnico-politico di 'allontanamento dalla patria', sempre con rif. a episodi determinati, e non ricorre mai al termine bannum, che non registra alcuna att. nel corpus lat. dantesco. Si riferiscono alla vicenda personale dell'autore le occorrenze di exilium in De vulg. I vi 3, I xviii 6, II vi 4, Ep. II 8, XII 6 (cfr. anche exul, inmeritusperpetior in VDL). In Mon. II v 8 e 12 il termine è invece utilizzato per l’esilio di Marco Furio Camillo (secondo Pastore Stocchi Ep., p. 91 è probabile che «Dante conservi una qualche memoria, più o meno cosciente, di quell’antica eroica vicenda e la proietti su se stesso»); in Mon. III xi 3 per la deposizione e deportazione in Germania di papa Benedetto V. In Ep. VI 17 exilium è rif. alla condizione dei Fiorentini ribelli che, sopravvissuti alla morte e alla prigionia dopo l'intervento dell'imperatore, verranno puniti con l’esilio. Nell’occorenza di Ep. IV 4, infine, il termine è impiegato per Amore che si ripropone a D. come un ferox dominus cacciato dalla patria dopo un lungo esilio: D. infatti aveva da tempo abbandonato la poesia amorosa per dedicarsi alle meditazioni filosofiche.

Anche in volg. il termine è utilizzato con il signif. tecnico-politico di 'allontanamento dalla patria', spesso in rif. alla vicenda personale di D., per cui vd. essilio in ED.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
essilio, vd. ED (E. Malato, L. Vanossi).
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. con il signif. di «privatio soli patrii» [ThLL s.v. exilium: «fere i. q. privatio soli patrii (sc. mutandae regionis gratia sedisque in terram eaternam transferendae), qualis sive alicuius discessu voluntario efficitur (cf. demigratio, fuga, peregrinatio sim.) sive lege et damnatione infertur (cf. expulsio, eiectio, aquae et ignis interdictio, deportatio, relegatio). adhibetur tam de actione expellendi, eiciendi quam de exulis statu ac condicione»]; vd. ad es. Cic. Caecin. 34, 10 Nam quod ad exsilium attinet, perspicue intellegi potest quale sit. Exsilium enim non supplicium est, sed perfugium portusque supplici. Nam quia volunt poenam aliquam subterfugere aut calamitatem, eo solum vertunt, hoc est sedem ac locum mutant. Itaque nulla in lege nostra reperietur, ut apud ceteras civitates, maleficium ullum exsilio esse multatum; sed cum homines vincula, neces ignominiasque vitant, quae sunt legibus constitutae, confugiunt quasi ad aram in exsilium. Qui si in civitate legis vim subire vellent, non prius civitatem quam vitam amitterent; quia nolunt, non adimitur eis civitas, sed ab eis relinquitur atque deponitur. Nam, cum ex nostro iure duarum civitatum nemo esse possit, tum amittitur haec civitas denique, cum is qui profugit receptus est in exsilium, hoc est in aliam civitatem (CC); Paul. Dig. 48, 1, 2 Capitalia sunt, ex quibus poena mors aut exilium est, hoc est aquae et ignis interdictio: per has enim poenas eximitur caput de civitate. Nam cetera non exilia, sed relegationes proprie dicuntur: tunc enim civitas retinetur. Non capitalia sunt, ex quibus pecuniaria aut in corpus aliqua coercitio poena est (LLT); Marcian. Dig. 48, 22, 5 Exilium triplex est: aut certorum locorum interdictio, aut lata fuga, ut omnium locorum interdicatur praeter certum locum, aut insulae vinculum, id est relegatio in insulam (LLT).
Latino medievale:
ampiamente att. con il signif. di «peregrinatio (invita) in terra aliena», MLW s.v. exilium. 
Lessicografi medievali:

Isid. Orig.. V xxvii 28: Exilium dictum quasi extra solum. Nam exul dicitur qui extra solum est. Unde postliminium redeuntibus, hoc est de exilio reducendis, qui sunt eiecti in iniuria, id est extra limen patriae. Dividitur autem exilium in relagatis et deportatis (Mirabile).
Papias (s.v. exilium): exilium dicitur quasi extra solum ab exule, quod dividitur in relegatis et deportatis (Mirabile).
Uguccione, L 42, 25 (s.v. lego): relego -as, idest remittere, et relegare idest damnare, in exilium mittere, unde relegatio -nis, scilicet quoddam genus damnationis, scilicet cum aliquis pro aliquo commisso interdicebatur a patria et privatim iubebatur discedere et sua non amittebat et spem revertendi habebat; unde relegatus, sic damnatus. Hoc modo fuit damnatus Ovidius, unde ipse De Ponto (1, 7, 47) «nec vitam nec opes nec ademit posse reverti», (ibid. 42) «parva relegari pena futura fuit». Et dicitur relegare sic damnare, quia relegatus semper habebat spem ut retro legaretur, idest ut reverteretur; (DaMA); L 74, 11 (s.v. limis): et hoc liminium, idest captivitas, exilium, espulsio extra limen, et componitur hoc postliminium, idest reversio de exilio ad iura que amiserat, vel ius quod quis vindicat sibi super rebus suis post reversionem de exilio (DaMA); P 61, 2 (s.v. pena): et sunt VIII genera penarum in legibus, scilicet damnum, vincula, verbera, talio, ignominia, exilium, servitus et mors (DaMA); S 185, 17 (s.v. solus): Item solum componitur cum ex et dicitur exulo -as, idest extra solum sue terre poni, exterminari, et est neutrum passivum et sic debet construi: 'ego exulo a rege' et non debet dici 'ego exulo illum'; unde hic et hec exul -is, idest extra solum proprium positus, et hinc hoc exilium, et exulanus -a -um, qui exulat (DaMA); T 78, 32 (s.v. tero): unde hoc exterminium, idest desolatio, extra terminos eiectio, exilium, et exterminabilis -le, et componitur inexterminabilis -le (DaMA).
Balbi (s.v. exul): et hinc hec exilium, -lii quia extra solum proprium positum, extra terminum (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 21.09.2022.