1. italiano.
De vulg. I xi 2 Sicut ergo Romani se cunctis preponendos existimant, in hac eradicatione sive discerptione non inmerito eos aliis preponamus, protestantes eosdem in nulla vulgaris eloquentie ratione fore tangendos. Dicimus igitur Romanorum non vulgare, sed potius tristiloquium, ytalorum vulgarium omnium esse turpissimum; nec mirum, cum etiam morum habituumque deformitate pre cunctis videantur fetere. Dicunt enim: Messure, quinto dici?
De vulg. I xii 1 Exaceratis quodam modo vulgaribus ytalis, inter ea que remanserunt in cribro comparationem facientes honorabilius atque honorificentius breviter seligamus.
De vulg. I xii 3 Sed hec fama trinacrie terre, si recte signum ad quod tendit inspiciamus, videtur tantum in obproprium ytalorum principum remansisse, qui non heroico more sed plebeio secuntur superbiam.
Ep. V 1 Universis et singulis Ytalie Regibus et Senatoribus alme Urbis nec non Ducibus Marchionibus Comitibus atque Populis, humilis ytalus Dantes Alagherii florentinus et exul inmeritus orat pacem.
De vulg. 3
Ep. 1
ytalis, De vulg. I xii 1
ytalorum, Devulg. I xi 2; I xiii 3
ytalus, Ep. V 1
-
Denominale da
Ytalia; in
De vulg. I
xi 2 e I
xii 1 il lemma è impiegato con valore linguistico come agg. di
vulgare, in rif. ai volgari d'Italia che D. passa in rassegna (su cui vd. nello specifico la voce
vulgare in
VDL). La locuzione
vulgare ytalum/
vulgaria ytala non è att. nella tradizione letteraria prima di D. In
Ep. V l'agg.
ytalus ricorre nella
salutatio per designare lo stesso D., che si autodefinisce «humilis
ytalus ...
florentinus et exul inmeritus
» (per l'espressione
exul inmeritus vd. le voci
exul e
inmeritus in
VDL). Nel volgarizzamento di
Ep. V, la
salutatio è così tradotta: «A tutti e ciascuni re d'Italia, e a' senatori di Roma, a' duchi, a' marchesi, conti e a tutti i popoli, l'umile italiano Dante Alighieri di Firenze e confinato non meritevolmente, priega pace
».
Nei luoghi di
De vulg. I
xi 2 («ytalorum vulgarium omnium») e I
xii 3 («in obproprium ytalorum principium») la forma
ytalorum può essere intesa sia come agg.
ytalus,
-a,
-um, concordato al caso genitivo con il sost. di riferimento, sia come genitivo dell'etnonimo
Ytali, -
orum. Gli editori del trattato pubblicano in entrambi i casi
ytalorum con la minuscola, intendendo dunque il lemma come un attributo di
vulgarium omnium e di
principium.
Nel lat. dantesco è att. anche il coronimo
Ytalia (a cui si rinvia per la questione della grafia del lemma con
y iniziale) e i derivati
Ytali, ytalius, su cui si vedano le relative voci in
VDL. Sulla famiglia linguistica originatasi da
Ytalia nel lat. dantesco, vd. in ultimo
Vagnoni,
Spigolature, pp. 252-255.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. con il signif. di 'italo, italico', vd. OLD s.v. Italus 1.
Latino medievale:
ampiamente att. con il signif. di 'd'Italia o della sua gente, italiano', vd.
DMLBS s.v.
Italus.
Lessicografi medievali:
Uguccione, I 108, 1-2 (s.v.
Ytalus):
Ytalus et Sabinus et Sicanus fratres fuerunt, ex quibus nomina regionibus quas tenuerunt divisim imposita sunt. Nam ab Ytalo rege dieta est Ytalia, unde ytalicus -a -um et
ytalus -a -um, quod magis descendit ab Ytalo, et hinc ytalicus; et a Sabino Sabinia, unde sabinus -a -um; et a Sicano Sicania, idest Sicilia, unde sicanus -a -um. Et nota quod Ytalia olim a Grecis occupata Magna Grecia dieta est (
DaMA).
Balbi (s.v.
Italia): Italia, -lie, dicta est ab Ytalo rege, et scias quod Ytalia olim a Grecis occupata Magna Grecia dicta est, unde italicus, -ca, -cum, et
ytalus, -la, -lum, sed hoc magis dicitur ab Italo rege (
Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 13.02.2024.