agon, -onis (s.m.)

1. contesa (Conte).
Mon. II ix 14 In quo quidem agone tanta victoris Enee clementia fuit, ut nisi balteus, quem Turnus Pallanti a se occiso detraxerat, patuisset, victo victor simul vitam condonasset et; pacem, ut ultima carmina nostri Poete testantur.

Mon. 1

agone, Mon. II ix 14

-

Grecismo e hapax nel lat. dantesco. Il termine è un grecismo (ἀγών) presente già nel lat. class. dove indica propriamente le gare pubbliche che si tengono nei giorni festivi (vd. ThLL s.v. agon I). Agon in età tardoant. sviluppa due ulteriori signif., passando a indicare anche qualsiasi tipo di certamen o labor (vd. ThLL s.v. agon III) e, in senso tecnico cristiano, le lotte spirituali, le persecuzioni e il martirio (vd. ThLL s.v. agon II).

Nel lat. mediev. agon – probabilmente a partire dal suo signif. primario – sviluppa il senso di exercitium militare o proelium (vd. Arnaldi-Smiraglia s.v. agon 1); come sinonimo di pugna, inoltre, è attestato da Firminus Verris (s.v. agon: «Agon, agonis - ab ago, agis - .i. certamen, pugna (...)»).

L’impiego dantesco della parola si inserisce nell’uso mediev. evidenziato e ben corrisponde alla predilezione mostrata da D. per i termini appartenenti alla sfera semantica dell'agonismo (vd. es. athletacertamenduellum, gignasium, pugil). D., inoltre, utilizza anche il termine collegato ad agon, agonista.

I commentatori lat. della Commedia impiegano agon solamente con i signif. class. e tardoant. individuati (vd. DDP).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
i signif. del sost. nel lat. class. e tardoant. non sono esattamente sovrapponibili all'uso mediev. che ricorre in D. (vd. Nota).
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze a titolo d'es.: Aristotele, Ethica “vetus” (trad. Burgundione) III 11 Quemadmodum igitur non armatis, armati bellantur; et athlete ydiotis; et enim in talibus agonis, non qui fortissimi bellicosi sunt, set qui maxime possunt, et corpora optima habent (ALD); Comm. Ruth Gen. 1 (b) Quae cum invicem sibi adversantur quasi quoddam in agone duelli colluctantes, invicem triumphare moliuntur (LLT-A); Ann. S. Rudberti Sub hoc signo salvifico rex Romanorum militat, nec tristi facie, nec fracto animo pro salvanda re publica, sed lete se proicit in agonem (MGH); Saba Malaspina, Chron. X 9 nemine in agonis loco ex parte altera comparente turbatus [rex Karolus] campo discedit (MGH).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. XVIII xxv-xvi: Quae Latine certamina, Graeci “agonas” vocant, a frequentia qua celebrabantur. Siquidem et omnem coetum atque conventum agona dici; ali quod in circulis et quasi agoniis, id est sine angulo locis, ederentur nuncupatos agonas putant. (…) Agonum genera fuisse: inmensitas virium, cursui celeritas, sagittandi peritia, standi patientia, ad citharam quoque vel tibias incedendi gestus, de moribus quoque, de forma, de cantandi modulatione, terrestris quoque belli et navalis proelii, perpetiendorumque suppliciorum certamina (Mirabile).
Papias (s.v. agon): Agon: certamen, desiderium (...) (Mirabile).
Uguccione, A 101, 4 (s.v. ago): (...) agon -nis, idest certamen vel pugna, vel dicitur agon quasi sine angulo, quia in loco rotundo fìebant agones (DaMA).
Balbi (s.v. agon) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 06.07.2020.