pugil, -is (s.m.)

1. campione, duellante (Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. II vii 9 Certamine vero dupliciter Dei iudicium aperitur: vel ex collisione virium, sicut fit per duellum pugilum, qui duelliones etiam vocantur, vel ex contentione plurium ad aliquod signum prevalere conantium, sicut fit per pugnam athletarum currentium ad bravium.
Mon. II vii 13 Hiis itaque in capitulo distinctis, duas rationes efficaces ad propositum accipere possumus: scilicet a disceptatione athletarum unam, et a disceptatione pugilum alteram; quas quidem prosequar in sequentibus et inmediatis capitulis.
Mon. II ix 9 Unde caveant pugiles ne pretium constituant sibi causam; quia non tunc duellum, sed forum sanguinis et iustitie dicendum esset; nec tunc arbiter Deus adesse credatur, sed ille antiquus Hostis qui litigii fuerat persuasor.
Mon. II ix 11 Stultum enim est valde vires quas Deus confortat, inferiores in pugile suspicari.
Mon. II ix 15 (...) per tres Oratios fratres hinc et per totidem Curiatios fratres inde in cospectu regum et populorum altrinsecus expectantium decertatum est: ubi tribus pugilibus Albanorum peremptis, Romanorum duobus, palma victorie sub Hostilio rege cessit Romanis.

Mon. 5

pugile, Mon. II ix 11
pugiles, Mon. II ix 9
pugilibus, Mon. II ix 15
pugilum, Mon. II vii 9; II vii 13

-

Nel lat. class. il sost. indica tecnicamente l’atleta che si dedica al pugilato (vd. ThLL s.v. pugil 1); a partire dall’alto medioevo a questo senso si affianca un signif. più generico, per cui pugil è colui che combatte (ThLL s.v. pugil 2).

Più specificamente, il lat. mediev. impiega il termine come sinonimo di campio, «qui pro alio certamen et duellum suscipiebat» (vd. Du Cange s.v. pugil) e di duellio (vd. Uguccione, B 83, 28, s.v. bonus: «duellio -nis, idest pugil», DaMA): a questo ambito semantico si può ricondurre l’impiego del termine in Mon.

D. in Mon. utilizza il sost. a indicare esclusivamente coloro che contendono in un duello giudiziario (cfr. Mon. II vii 9: «Certamine vero dupliciter Dei iudicium aperitur: vel ex collisione virium, sicut fit per duellum pugilum, qui duelliones etiam vocantur»). Il vocabolo è parte di quel lessico agonistico che pare congeniale a D.: vd. es. anche agonistaarbiterathletabraviumcertamenduelliogignasiumpalestra.

La parola corrispondente nell’uso a pugil nella produzione volgare è campione (in ED), che possiede ora un signif. conforme a quello di Mon. (anche se a indicare specificamente i 'campioni della fede'), ora se ne discosta indicando coloro che ingaggiano una lotta fisica e avvicinandosi, così, all’uso classico della parola.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
a indicare «quivis pugnator» il sost. è att. a partire da un'età piuttosto tarda (vd. ThLL s.v. pugilis 2): es. Virg. gramm. Epit. IV x 6 in qua pugna pugiles suos utrobique pugiones iectant; Gloss. pugil: gladiator (...) iaculator, qui pugnam ludit similans ante regem; Gloss. Leid. Hessels XLVI 2 pugil: milis [scil. miles].
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze ritenute significative: Giovanni Scoto Eriugena, Ann. in Mart. 22 “Pugil” miles, gladiator qui monomachos vocatur a Grecis (ACLL); Pietro Cantore, Summa confl., I 76 pugil commissurus monomachiam vel confidit in virtute et robore suo magis vel in exercicio artis, vel in omnimoda innocencia sua, vel in miraculo Dei faciendo (LLT); Alano di Lilla, Planctus, 6 De rationis enim consilio tale contradictionis duellum inter hos pugiles ordinavi, ut, si in hac disputatione ad redargutionem sensualitatem ratio poterit inclinare, antecedens victoria premii consequente non careat (LLT); Map, Nugis, 19 Timebant autem Daci bonos et iratos adversarios, et causam iniustam sui sola patrocinabatur aviditas; Chnutum ad racionem ponunt, ut non tocius exercitus sed unius hominis attemptetur obitus, fiatque pro bello duellum, et victor pugil domino suo regnum optineat, ceteris in pace dimissis (ACLL); Cesario di Heisterbach, Dialogus, III 18 Tempore illo quo Henricus Imperator (…) novissime intravit Lombardiam, accusatus est apud eum ab eisdem Lombardis castellanus quidam de rapinis aliis queinsolentiis multis. A quibus etiam adductus est pugil quidam fortissimus, giganteae altitudinis, qui eum monomachia impeteret. Nolens eis Imperator negare iustitiam, militem adesse praecepit (LLT); Federico II Const., Suppl. I 34 Lege presenti (…) statuimus pupillis, viduis, orphanis, pauperibus seu quibuslibet debilibus, presertim contra potentes agentibus aut defendentibus causas suas seu iura nostre curie deferentibus advocatos et pugiles, si causa poposcerit, de curia nostra gratis et expensas alias victui necessarias, dum in curia nostra necessariam moram trahunt, necnon testium producendorum impendia per curie presidem largiri debere (MGH); Bonaventura, Serm. div., I 19 Eramus enim servi et ideo indigebamus pretio redimente; eramus victi et ideo indigebamus pugile triumphante; eramus caeci et ideo indigebamus exemplo dirigente (LLT); Engelberto di Admont, Speculum, VI 5 Sunt (…) tales impavidi vere fortes, sive pugna belli sit in terra sive in mari (…). Sed aliter sunt impavidi vere fortes circa talia quam gladiatores sive pugiles et quam naute et gubernatores, quoniam pugiles sunt impavidi propter scientiam et consuetudinem pugnandi cum gladiis et naute sunt impavidi in mari propter experientiam maris et ventorum et periculorum ipsorum (MGH).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. pugil): Pugil: pugnator, percussor a pugno vel a pugione dictus. Pugil: pancratiarius (Mirabile).
Osberno (s.v. pugno): (…) pugil -is .i. victor (Mirabile).
Uguccione, P 122, 21 (s.v. pungo): (…) pugil -is, qui certat pugnis (DaMA).
Balbi (s.v. pugil) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 24.11.2020.