bravium, -i (s.n.)

1. premio della vittoria (Castiglioni-Mariotti).
Mon. I i 5 inter alias veritates occultas et utiles, temporalis Monarchie notitia utilissima sit et maxime latens et, propter non se habere inmediate ad lucrum, ab omnibus intemptata, in proposito est hanc de suis enucleare latibulis, tum ut utiliter mundo provigilem, tum etiam ut palmam tanti bravii primus in meam gloriam adipiscar.
Mon. II vii 9 Certamine vero dupliciter Dei iudicium aperitur: vel ex collisione virium, sicut fit per duellum pugilum, qui duelliones etiam vocantur, vel ex contentione plurium ad aliquod signum prevalere conantium, sicut fit per pugnam athletarum currentium ad bravium.
Mon. II viii 2 Romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit: quod erit manifestum - si considerentur athlete - si consideretur et bravium sive meta. Bravium sive meta fuit omnibus preesse mortalibus: hoc enim “Imperium” dicimus.
Mon. II viii 3 Primus in mortalibus, qui ad hoc bravium anelavit, Ninus fuit Assiriorum rex: qui quamvis cum consorte thori Semiramide per nonaginta et plures annos, ut Orosius refert, imperium mundi armis temptaverit et Asyam totam sibi subegerit, non tamen occidentales mundi partes eis unquam subiecte fuerunt.
Mon. II viii 5 Secundus Vesoges, rex Egipti, ad hoc bravium spiravit; et quamvis meridiem atque septentrionem in Asya exagitaverit, ut Orosius memorat, nunquam tamen dimidiam partem orbis obtinuit; quin ymo a Scithis inter quasi athlotetas et terminum ab incepto suo temerario est aversus.
Mon. II viii 7 Post hos vero Xerxes, Darii filius et rex in Persis, cum tanta gentium multitudine mundum invasit, cum tanta potentia, ut transitum maris Asyam ab Europa dirimentis inter Sexton et Abidon ponte superaverit. (...) Et tandem, miserabiliter ab incepto repulsus, ad bravium pervenire non potuit.
Mon. II viii 11 Sed quod Roma palmam tanti bravii sit adepta, multis comprobatur testimoniis.

Mon. 8

bravii, Mon. I i 5; II viii 11
bravium, Mon. II vii 9; II viii 2 (2); II viii 3; II viii 5; II viii 7

-

Grecismo. Il termine brabium (att. anche nelle forme brabeum e bravium, vd. Forcellini s.v. brabeum) è un prestito dal greco (βραβεá¿–ον) acquisito dal lat. a partire dall’età tardoant., ed è utilizzato soprattutto dagli autori cristiani probabilmente per influsso delle lettere di san Paolo, in cui compare (vd. ThLL s.v. brabium). Il sost. indica il premio assegnato al vincitore di una contesa, sia in senso proprio sia in senso fig. (vd. Blaise Patr. s.v. brabeum).

I medesimi signif. sono conservati anche dal lat. mediev. (vd. es. DMLBS s.v. bravium). La presenza di diverse occorrenze di bravium all'interno di Mon. permette di sottolineare quell'attenzione al lessico tecnico dell'agonismo che sembra essere decisamente congeniale a D.: si riportano a titolo d'es., tra gli altri, agon, athletaathletizoduellumcertamengignasiumpalestra.

Quaglioni Mon., pp. 909-910, n. ad loc., riprendendo il pensiero di Nardi Mon., sottolinea come il rinvio per Mon. I i 5 a 1 Cor 9, 24 («Nescitis quod ii, qui in stadio currunt, omnes quidem currunt, sed unus accipit bravium?») sia giusto ma solo per la presenza della «rara parola bravium (…), passata nella Volgata e quindi nei commenti dei Padri latini (…). Ma nell’uso che Dante ne fa qui c’è ben altro, che costringe a pensare a una contaminatio dell’immagine paolina coi versi virgiliani, Georg. III 8-12: “temptanda via est, […] victorque virum volitare per ora; […] primus Idumaeas referam tibi, Mantua, palmas”». Di diverso avviso - continua Quaglioni Mon. - è Cassel Mon., per cui D. sarebbe stato influenzato nella scelta del vocabolo non solo dal termine stesso ma anche dal concetto espresso da Paolo.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
palio, vd. ED (D. Consoli).
Latino classico e tardoantico:
il sost. è att. a partire dall'età tardoant. con il signif. di «victoriae praemium, palma in ludis circensibus» (vd. ThLL s.v. brabium).
Latino medievale:
il termine è att. con una certa abbondanza nel lat. mediev., pertanto si riportano a titolo d'es. solo alcune occorrenze: Giovanni di Salisbury, Policraticus, VII 19 Omnes itaque currunt, sed, (…) unus accipit bravium ille qui in cursu ambitionis aliis velocior extitit (LLT); Alano di Lilla, Summa, II 5 homini presens vita quasi stadium est in quo homo per bona merita debet currere continuando merita meritis quibus unum bravium vite eterne meretur (LLT); Gregorio IX Papa, Epist., 605 prius ad bravium sine cursu vel post ad coronam sine gladio pervenerunt (MGH); Bonaventura, Brevil., IV 4 Decebat ductorem perfectum tunc se ostendere cum esset opportunitas currendi ad bravium (LLT); Tommaso d’Aquino, Comp. theol., I, c. 172, n. 340 neque cursor perveniret ad bravium, aut miles ad palmam, nisi uterque secundum proprium officium operaretur (LLT); Corrado di Megenberg, Yconomica, III iii 12 usurarii precurrebant in stadiis et bravium accipiebant (MGH).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. bravium): Bravium: remuneratio, praemium, palma, victoria (…) (Mirabile).
Uguccione, B 121 (s.v. bravium): Bravium laurea, palma, munus, premium, cursus, quasi paravium, idest paratum et acquisitum vi et virtute, vel quasi habitavium, idest habitum virtute (…) (DaMA).
Balbi (s.v. bravium) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 27.05.2020.