1. rigagnolo, rivolo
(Conte).Ep. VI 25 Verum si merito trepidantes insanisse penitet non dolentes, ut in amaritudinem penitentie metus dolorisque rivuli confluant, vestris animis infigenda supersunt, quod Romane rei baiulus hic divus et triumphator Henricus, non sua privata sed publica mundi commoda sitiens, ardua queque pro nobis aggressus est sua sponte penas nostras participans, tanquam ad ipsum, post Christum, digitum prophetie propheta direxerit Ysaias, cum, spiritu Dei revelante, predixit: «Vere languores nostros ipse tulit et dolores nostros ipse portavit».
Ep. 1
-
Hapax nel lat. dantesco, diminutivo di
rivus con l’aggiunta del suffisso
-ulus (cfr.
Stotz VI 89). D. utilizza il termine con valore fig. per indicare i rigagnoli di paura e dolore dei Fiorentini che dovrebbero pentirsi e temere la vendetta dell’imperatore. L’uso traslato del diminutivo è ampiamente att. fin dal lat. class. (vd.
Corrispondenze). In volg., D. utilizza quattro volte nella
Commedia il sostantivo
ruscello con valore etimologico di diminutivo e due volte
ruscelletto, come vezzeggiativo in
Inf. XXX 64 e come diminutivo vero e proprio in
Inf. XXXIV 130, per cui vd.
ruscello e
ruscelletto in
VD. Per i diminutivi nelle
Epistole cfr. anche
agellus,
corvulus, funiculus, parvulus, navicula,
scintillula, vulpecula in
VDL.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
ruscello, vd.
VD;
ruscelletto, vd.
VD.
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att., vd.
Forcellini s.v.
rivulus; impiegato anche con valore fig., vd. ad es.
Cic. Rep. II 19 Influxit enim non tenuis quidam e Graecia
rivulus in hanc urbem, sed abundantissimus
amnis illarum disciplinarum et artium (CC);
Cic. De Or. II
xxvii 117 tamen et
tardi ingenii est rivolos consectari, fontis rerum non videre, et iam aetatis
est usus que nostri a capite quod velimus arcessere et unde omnia manent videre (
CC).
Latino medievale:
ampiamente att., cfr. DMLBS s.v. rivulus 3 per il valore fig.; in ambito epistolare vd. ad es. Pier della Vigna, Epist. 1.26, 8, Noscuntur [scil. Patareni] adeo, quod ab Ytaliae finibus, presertim a partibus Lombardiae, in quibus pro certo perpendimus ipsorum nequitiam latius abundare, iam quousque ad regnum nostrum nostrum Syciliae suae perfidiae rivulos derivarunt (ALIM); Epist. 5.131, 1, Fidelium nostrorum eterna memoria, nostro recondita pectore, quanquam, natura suum officium exequente, per solutionem debiti carnis ab obsequiis nostrae devotionis quiescat, ex fonte tamen nostrae ac innatae clementiae liquidum favoris rivulum, quem pater omnium ex gratia meruit, humana et benigna compassione percipimus dirivari misericorditer ad heredes (ALIM); Giovanni di Castrocoeli, Epist. p. 94, Quid plura, Petre? Prorumpamus et nos in multiplices, multiformiter multisque de causis, rivulos lacrimarum (ALIM).
Lessicografi medievali:
Uguccione, R 54, 3 (s.v. ruo): Et a rivus hic rivulus diminutivum, et rivosus -a -um (DaMA).
Balbi (s.v. rivus) = Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 29.04.2022.