inficio, -eci, -ectum, -ere (v.)

1. infettare (Conte).
Ep. VII 23 An ignoras, excellentissime principum, nec de specula summe celsitudinis deprehendis ubi vulpecula fetoris istius, venantium secura, recumbat? Quippe nec Pado precipiti, nec Tiberi tuo criminosa potatur, verum Sarni fluenta torrentis adhuc rictus eius inficiunt, et Florentia, forte nescis?, dira hec pernicies nuncupatur.
Ep. XI 13 Nec Oze presumptio quam obiectandam quis crederet, quasi temere prorumpentem me inficit sui tabe reatus; quia ille ad arcam, ego ad boves calcitrantes et per abvia distrahentes attendo.
Ep. 2

inficiunt, Ep. VII 23
inficit, Ep. XI 13

-

Termine esclusivo delle Epistole, composto di facio con prefisso in- di valore intensivo e con apofonia (Prisc. Gramm. II 438, 23: «in tertiae vero et quartae coniugationis verbis multa invenis mutantia a: 'tango contingo', 'frango perfringo', 'ago exigo', 'iacio iniicio', 'facio inficio'»). Il primo signif. di inficio è quello di ‘tingere, macchiare’ (cfr. ThLL s.v. inficio), ma il v. è ampiamente att. anche con il valore di ‘infettare, avvelenare, contaminare’. Con questo signif. il v. ricorre in Ep. VII e XI, impiegato in metafore di forte valenza realistica caratterizzate dal ricorso a lessico tecnico della medicina.

In Ep. VII 23 il v. ricorre nell’aspra invettiva contro Firenze, vulpecula che si abbevera al fiume Arno, avvelenandone le acque («verum Sarni fluenta torrentis adhuc rictus eius inficiunt», cfr. vulpecula in VDL). Il termine rinvia al tema del contagio e della malattia (l'epidemia antighibellina) di cui la città è responsabile e contribuisce al violento realismo che caratterizza il passo, per cui vd. anche i lemmi commaculocontabescocontagioexhalofetor, infatuolanguidus, perniciessaniesscatescentiavitio in VDL e Vagnoni, Interazione. Nel volg. A di Ep. VII il passo è tradotto con «ma e suoi costumi ancora intorbidano e corsi del fiume d’Arno», mentre nel volg. B «ma l’acqua del fiume Arno ancora li suoi inganni avvelenano». In Ep. XI 13 il v. ricorre in unione con tabes, termine tecnico del linguaggio medico (vd. tabes in VDL), nella rievocazione del personaggio biblico Oza.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att.; significativo per le occorrenze dantesche il signif. di «in malam partem c. notione corrumpendi, vitiandi […], infirmandi sc. veneno, peste, morbo sim. […] vel qualibet re aliena», ThLL s.v. I A 2 b, per cui vd. ad es. Verg. Georg. III 481 Hic quondam morbo caeli miseranda coorta est / tempestas totoque autumni incanduit aestu / et genus omne neci pecudum dedit, omne ferarum, / corrupitque lacus, infecit pabula tabo (MqDq); Ov. Met. III 76 Tunc vero, postquam solitas accessit ad iras / causa recens, plenis tumuerunt guttura venis, / spumaque pestiferos circumfluit albida rictus, / terraque rasa sonat squamis, quique halitus exit / ore niger Stygio, vitiatas inficit auras (MqDq); Plin. Nat. XVIII 3 nos et sagittas tinguimus ac ferro ipsi nocentius aliquid damus, nos et flumina inficimus et rerum naturae elementa, ipsum que quo vivitur in perniciem vertimus (CC).
Latino medievale:
ampiamente att., per cui vd. DMLBS s.v. 1 inficere 4 per il signif. di 'avvelenare, infettare'; in ambito epistolare vd. ad es. Pier della VignaEpist. 1.25, 1 Commissi nobis cura regiminis et imperialis diadematis, cui dante Domino presidemus, fastigium dignitatis materialem, quo divisim a sacerdotio fungimur, gladium adversus hostes fidei in exterminium hereticae pravitatis exigunt exercendum, ut vipereos perfidiae filios contra Deum et Ecclesiam insultantes, tamquam materni uteri corrosores, in iudicio et iustitia persequamur, maleficos vivere non passuri, per quorum scientiam seducentem mundus inficitur et gregi fidelium per oves morbidas gravior infligitur corruptela (Pier della Vigna, Epist., p. 195); Epist. 3.26, 24 Et sic datus vulgo ludibrium, infectione suorum operum perversorum cicatrices Augusti sanguinis ac regalis infecit (Pier della Vigna, Epist., p. 529); Riccoldo da Montecroce, Epist. p. 279 O virgines sancte, Deo devotissime, que de seculo et dyabulo simul in sexu fragili triumphastis et corpora vestra templum Deo sancte virginitatis et puritatis consecrastis, ad vos eiulans clamito pro tyrannide Machometi celeriter destruenda! Usquequo regnabit super nos lubricus et obscenus, ymmo totus carnalis et infectus!Usquequo leprosus iste contagiosus inficiet mundum! (ALIM).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. inficere): inficere, vero colorare, tingere, corrumpere (Mirabile).
Uguccione, F 1, 53 (s.v. facio): Item componitur inficio -cis, idest deturpare, intingere, repellere, informare, et pertinet ad proprietates intrinsecas (DaMA).
Balbi (s.v. inficio): inficio, -cis, -eci, infectum, ex in et facio et dicitur inficio deturpare, tingere, repellere, informare et pertinet ad proprietates intrinsecas et corripit fi (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 07.04.2022.